ANALIZA I INTERPRETACJA DZIEŁAANALIZA I INTERPRETACJA DZIEŁA, Filozofia&Varia
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
dr Monika Stankiewicz-Kopeć WYKŁAD II – KULTUROZNAWSTWO, STUDIA NIESTACJONARNE, ROK II ANALIZA I INTERPRETACJA DZIEŁA (cd) Dzisiejszy wykład będzie kontynuacją poprzedniego, dokończę omawianie zagadnień związanych z analiz ą i interpretacj ą dzieła . W dalszym ciągu będziemy mówili o metodach badań literackich (metodach interpretacyjnych), czyli spróbujemy odpowiedzieć na pytanie, w czym według badaczy zawiera się sens dzieła, a takŜe, który element triady dzieło – autor – odbiorca ma największe znaczenie oraz czy moŜliwe (a nawet zasadne) jest nastawienie czytelnicze polegające na szukaniu prawdy (a moŜe prawd) dzieła? Mówiliśmy juŜ o metodzie strukturalnej oraz psychoanalitycznej, na ćwiczeniach interpretowaliśmy utwór literacki stosując obie wspomniane metody. Na ostatnich zajęciach wspomniałam Państwu o kontrowersyjnej ksiąŜce Adam Mickiewicz. Studium psychologiczne, której autorem jest francuski psycholog Jean Charles Gille Maisani. Wspomniany badacz przeanalizował Ŝycie i twórczość Adama Mickiewicza z punktu widzenia psychoanalizy Freuda, Junga, Adlera. Czytaliśmy fragmenty dotyczące wczesnego dzieciństwa poety (psychoanaliza temu okresowi przypisywała rolę szczególną) oraz osoby matki poety Barbary z Majewskich i jej więzi z synem, które zdaniem badacza zdeterminowały całe jego dojrzałe Ŝycie. Czas na krótkie podsumowanie. Dzieło M. jest kontrowersyjne i przez to ambiwalentne poznawczo. Dzieje się tak zawsze kiedy badacz zbyt rygorystycznie stosuje jedną metodę badawczą (zwłaszcza tak specyficzną jak psychoanaliza). Pomijając selektywność i wybiórczość materiału, którym posłuŜył się autor (wybrane listy, relacje, utwory), warto pamiętać, Ŝe psychoanaliza operuje pewnymi schematami myślowymi, uproszczeniami, które nie zawsze wystarczają do zbadania osobowości, zwłaszcza tak bogatej jak Mickiewicz. *** Kolejną metodą badawczą, o której wspomnę jest HERMENEUTYKA . Nazwa pochodzi od greckiego słowa hermeneutikós – czyli „dotyczący wyjaśniania”. Dziś hermeneutyka ma dwa znaczenia: (1) dział teologii chrześcijańskiej zajmujący się interpretacją Biblii, (2) sztuka interpretacji tekstów literackich i źródeł historycznych, a w szerszym znaczeniu, takŜe wszelkich treści symbolicznych. Wraz z poetyką i retoryką tworzy 1 swoisty kanon filologiczny. Uogólniając: retoryka to sztuka mówienia, poetyka – sztuka poetycka, hermeneutyka – sztuka rozumienia i interpretacji. W staroŜytnej Grecji techné hermeneutiké zajmowała się rozumieniem głosu wyroczni. W pismach Arystotelesa peri hermaneias to sztuka interpretacji, zarówno rzeczywistości jak i egzegezy gotowych tekstów. W średniowieczu takiej egzegezie zaczęła podlegać przede wszystkim Biblia. Od czasów nowoŜytnych, dotychczas mocno związana z teologią hermeneutyka zaczęła się laicyzować. H. filozoficzna rozwinęła się w początku XIX w za sprawą Friedricha D. E. Schleiermachera (1768-1834) niemieckiego protestanckiego teologa, filozofa i pedagoga (autora dzieła Hermeneutik und Kritik 1828). Wówczas podjęty został problem tzw. koła hermeneutycznego: „Na podstawie poszczególnych słów i ich połączeń naleŜy rozumieć całość dzieła, a przecieŜ pełne rozumienie czegoś poszczególnego zakłada juŜ rozumienie całości”. W pełni h. rozwinęła się w okresie tzw. przełomu antypozytywistycznego. Przypominam: przełom antypozytywistyczny to ruch intelektualny jaki ogarnął Europę na przełomie XIX/XX w., który przyczynił się m.in. do przełamania barier między dziedzinami wiedzy. Dzięki temu moŜna było badać literaturę np. przy uŜyciu narzędzi filozoficznych, antropologicznych. W. Dilthay (1833-1911) niemiecki filozof, o którym wspominałam Państwu ostatnio, uwaŜał się za kontynuatora myśli Schleiermachera. W XX w. hermeneutykę rozwijali głównie: M. Heidegger (1889-1976) – hermeneutykę Heideggera moŜna rekonstruować opierając się na jego głównym dziele filozoficznym pt. Bycie i czas oraz Hans Georg Gadamer (1900-2002) filozof niemiecki, autor m.in. dzieła pt. Prawda i metoda. Zarys hermeneutyki filozoficznej i Paul Ricoeur (1913- 2005) filozof francuski, autor m.in. J ę zyk, tekst, interpretacja , Egzystencja i hermeneutyka . H. pisali o kilku poziomach interpretacyjnych: - wyjściowa koncepcja tekstu – czyli załoŜenia oparte na wiedzy, którą dysponuje interpretator, - pogłębienie, rozwijanie lub korygowanie owej wiedzy – w pewnym momencie interpretator natrafia na sprawy dla niego niezrozumiałe, wyjaśnia je, czyli przez zetknięcie z niezrozumiałym rozszerza własne „Ja”, otwiera się na nowe, - osiągnięcie wizji całościowej (interpretacja ukończona) – jednak nie wyczerpuje ona moŜliwych odczytań , to tylko efekt naszego dialogu z dziełem „Zadaniem interpretatora hermeneuty nie jest więc rekonstrukcja pierwotnego znaczenia (to niewykonalne), ale nawiązanie dialogu z tekstem, aby mógł on przekazać prawdę dla nas 2 waŜną, która poszerzy naszą świadomość” – pisał Gadamer. H. nie szuka pierwotnego znaczenia tekstu czyli tego, które nadał mu autor, bo dotarcie do niego nie jest moŜliwe. KaŜdy czytelnik czyta więc dla siebie. Na pewno pamiętają Państwo pytanie zadawane przez polonistów: co poeta/pisarz miał na myśli? Gadamer odpowiedziałby, Ŝe jest to źle postawione pytanie. Zmusza ono bowiem do utoŜsamienia się czytelnika z autorem (a to nie jest ani moŜliwe ani konieczne). Czytamy dla siebie (więc ten kto czyta np. Króla Edypa Sofoklesa, nie usiłuje jedynie zrozumieć przekazu z przeszłości, historii o Edypie, ale rozumie go dla siebie – jako opowieść o winie, losie, przeznaczeniu). Dlatego wg h. interpretowanie tekstu, nie tylko moŜe ale wręcz powinno wykraczać poza ramy nakreślone przez intencję twórczą autora. Powtórzę, kaŜdy czyta tekst dla siebie, a więc znaczenie tekstu kształtuje się podczas interpretacji. W tym przypadku omyłki są nieuniknione. Według zwolenników metody hermeneutycznej interpretacja musi być subiektywna, bo tylko wtedy prowadzi do rozszerzenia wiedzy interpretatora (a taki jest zasadniczy cel hermeneutyki – przyswojenie nieznajomego). Bardzo waŜne jest więc otwarte nastawienie interpretatora, chęć poznania nowego. W hermeneutyce nie ma szczegółowych wskazań co do techniki interpretacyjnej, waŜny jest sam cel (por. powyŜej). „Nie naleŜy zatem płoszyć się niepowodzeniem, ale starać się powiedzieć, jak się rozumie – ryzykując, Ŝe niekiedy rozumie się źle, a niekiedy utyka się w mglistych impresjach, kompromitujących interpretatora. Tylko w ten sposób powstaje szansa, Ŝe inni na tym skorzystają. Ta korzyść polega nie tyle na jednostronności własnej próby (...) a raczej na tym, Ŝe przestrzeń rezonansu tekstu rozszerza się i wzbogaca”. (Gadamer). Dla h. najistotniejsze jest pojęcie rozumienia – to nie tylko jedno z zachowań podmiotu w stosunku do przedmiotu, ale teŜ sposób bycia w świecie. Metoda, którą omówię teraz jest DEKONSTRUKCJA. D. to termin stworzony przez francuskiego filozofa Jacquesa Derridę (ur. 1930) w początku lat 60-tych XX w., a rozwinięty w USA przez Paula de Mana. Dekonstrukcja odnosi się do wielości moŜliwych interpretacji i odczytań tekstu i języka, w kontekście tego, co tekst i język podkreśla jako istotne, ale takŜe tego, co pomija. Sam Derrida twierdził, Ŝe d. nie jest kierunkiem filozoficznym, a jedynie sposobem odbioru tekstu. Komentatorzy i kontynuatorzy Derridy stworzyli jednak charakterystyczny, odrębny nurt w filozofii (dekonstrukcjonizm). Jak twierdził Derrida, " nie ma nic poza tekstem " i kaŜdy komentarz na temat dzieła, takŜe pochodzący od autora, jest 3 jedynie przyczynkiem, kolejnym odrębnym tekstem podlegającym interpretacjom, lecz bynajmniej nie uprzywilejowanym. Termin dekonstrukcji nie ma precyzyjnej definicji, takŜe dlatego, Ŝe unikał jej sam autor. MoŜna powiedzieć, Ŝe d. to odwrotność konstrukcji – rozbiór rozmontowywanie. Mimo Ŝe Derrida nie uwaŜał się za postmodernistę, dzisiaj d. uwaŜana jest za jedno z kluczowych podejść w ramach postmodernizmu. D. jest takŜe sposobem interpretacji tekstu i kultury, dlatego jest obecna zarówno w filozofii, jak i w antropologii, socjologii, literaturoznawstwie. Dekonstrukcja to program rewolucji tekstualnej, to kontrowersyjna teoria analizy tekstu przypisująca mu m. in.: niezaleŜność od autora jako dysponenta sensu, brak hierarchizacji strukturalnej, nierozstrzygalność sematyczną, wewnętrzne samozaprzeczenie. Wszystko to prowadzi do koncepcji „nieodczytania” tekstu: Ŝadne odczytanie tekstu nie moŜe pretendować do trafności czy prawdziwości. Według Derridy znaczenie tekstu nie jest z góry ustalone, sens wprowadza czytelnik. Dekonstrukcja to przewartościowanie dotychczasowej wiedzy i metodologii – jej negacja. Dekonstrukcja polega na partykularnym (ograniczony, częściowym, nie ogólnym) podejściu do analizy dzieła, to proces nieskończonego odsyłania do śladów. Upraszczając: w dość dowolny sposób wyrywa się z tekstu pojedynczy fragment, element całości i analizuje tak jakby stanowił określoną całość. To rozkładanie tekstu na coraz mniejsze pierwiastki. Derrida zwracał uwagę na olbrzymią rolę znaku, pisma (pojęcie róŜni). W przypadku słowa stoi za nim autor, w przypadku pisma – odbiorca. Dla d. tekst to gra znaczeń znakowych. Dekonstrukcja doprowadziła do rozpadu tekstu na części, na znaki. Interpretator błądzi nad nimi, prowadzi z nimi grę, wyzwalając się z pęt logiki i zasadniczych pytań o sens utworu. Dekonstrukcjonista rezygnuje z poszukiwania prawdy, gra z tekstem. Wszystko to ma na celu odblokowanie struktur, wprawienie ich w ruch. Dekonstrukcjoniści twierdzą, Ŝe prawdy nie ma, jest ona tylko iluzją, dlatego czytanie tekstu to nie szukanie prawdy, ale ciągłe jego przekształcanie – gra z tekstem, gdzie nie ma ostatecznego sensu, gdzie wszystko ulega ciągłym reinterpretacjom; znak odsyła do innego znaku. Derrida mówił, Ŝe fascynuje go bezgraniczność – znoszenie granic logiki, metody, sensu pierwotnego oraz bezgraniczność praw czytelnika względem tekstu, który kreuje tekst na nowo. Stąd dekonstrukcyjna koncepcja literatury jako gry znaczących elementów, bez intencji, bez autora. Jakie są konsekwencje dekonstrukcji? Przede wszystkim zakwestionowanie pojęcia dzieła literackiego jako skończonej struktury, harmonijnej jedności posiadającej wewnętrzne 4 znaczenie oraz podwaŜenie pojęcia prawdy tekstu. Paul de Mann amerykański przyjaciel Derridy posługiwał się pojęciem „misreading”, które moŜna tłumaczyć jako „mylne odczytanie” lub „nieodczytanie”. Chodzi o to, Ŝe kaŜda interpretacja utworu jest częściowa, moŜliwa do zastąpienia przez inną. Mimo, Ŝe gest zastępowania motywowany jest przez chęć poznania prawdy, to nie istnieje Ŝadna hierarchia, bo nie istnieje jedyny prawdziwy sens utworu. A więc wszystkie odczytania są równowartościowe. Tym samym d. podwaŜa wartość nauki o literaturze jako dyskursu o ambicjach „prawdziwościowych”, a uprawomocnia te wersje krytyki literackiej, które opierają się na grze z tekstem, Ŝarcie, które z góry rezygnują z określenia sensu dzieła. Teraz przedstawię Państwu kolejne współczesne metody, albo raczej propozycje lekturowe, tyle kontrowersyjne, co i popularne: krytykę feministyczną oraz postkolonializm. Obie, mimo Ŝe powstały stosunkowo niedawno, zajmują juŜ określoną pozycję we współczesnym literaturoznawstwie (chociaŜ nie uwaŜa się je za metody naukowe sensu stricte ) . KRYTYKA FEMINISTYCZNA Tzw. krytyka feministyczna zresztą sama odŜegnuje się od naukowości, głosząc otwartość na tematy bliskie szerszemu odbiorcy. Krytyka feministyczna czerpie z psychoanalizy i narzędzi przez nią wypracowanych. Do bardziej znanych krytyków feministycznych naleŜą: Nancy K. Miller (USA), a w Polsce: Inga Iwasiów, GraŜyna Borkowska, Maria Janion. Na ostatnich ćwiczeniach otrzymaliście Państwo próbkę interpretacji feministycznej na przykładzie analizy baśni Królewna Ś nie Ŝ ka . Teraz baza teoretyczna. Dla porządku kilka słów dotyczących samego feminizmu. Słowo pochodzi, jak wiadomo, z jęz. łac. gdzie femina = kobieta. Feminizm to ideologia i ruch społeczny związany z ruchem równouprawnienia kobiet. Istnieje wiele odmian feminizmu, ze względu na róŜnice (głównie etniczne i polityczne). Pierwsza fala – inaczej "dawna fala" ( old wave ) feminizmu przypada na okres aktywności amerykańskich i angielskich sufraŜystek ok. 1840-1920 roku (walka o prawa wyborcze, zmianę prawa rodzinnego). Dzisiaj pod pojęciem feminizmu rozumie się przede wszystkim nowy ruch feministyczny , za którego początek uwaŜa się wydanie przez Betty Friedan ksiąŜki pt. Mistyka kobieco ś ci w roku 1963. Wszystkie nurty 5 [ Pobierz całość w formacie PDF ] |
Podobne
|